FAIREY FULMAR II OBSERVER
FLEET AIR ARM
No.803 SQUADRON
Ο πατέρας του Constantine, Χρήστος Χριστέλης, καταγόταν από την 'Ιμβρο. Αρχικά ταξίδεψε στο Χαρτούμ, που αποτελούσε το εμπορικό κέντρο του Σουδάν, στην νότια-νοτιοανατολική περιοχή της ερήμου Σαχάρα, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Εκεί άκουσε για πρώτη φορά για την ανακάλυψη μεγάλων ποσοτήτων χρυσού και τις ευκαιρίες που μπορούσε κάποιος να έχει στη Νότια Αφρική. Η προοπτική ενός νέου Ελ ΝτοΡάντο προσέλκυσε τους χρυσοθήρες. Ένα πλήθος ξένων απ όλη την υφήλιο κατευθύνθηκαν στη Νότια Αφρική γεμάτοι με όνειρα για νέες ευκαιρίες και πλουτισμό. Μεταξύ αυτών και ο Κωνσταντίνος ο οποίος το 1905 κατέφθασε στο Germiston όπου είχαν ανακαλυφθεί σημαντικές ποσότητες χρυσού. Το 1912 έχοντας αποκτήσει μια κάποια περιουσία επέστρεψε στην Ίμβρο όπου γνωρίστηκε και παντρεύτηκε τη νεαρή Ελένη. Κατά τη διάρκεια του Α Βαλκανικού Πολέμου το 1913 η Τουρκία πήρε τον έλεγχο της Ίμβρου και αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από τους Έλληνες ορθοδόξους κατοίκους να αυτοεξοριστούν από το νησί. Ο Χρήστος έφυγε με την έγκυο σύζυγο του και τα αδέλφια του για ακόμα μια φορά ως μετανάστης στη Νότια Αφρική και εγκαταστάθηκε στο γνωστό σε αυτόν Germiston. Το ζευγάρι απέκτησε έξι παιδιά με τον Κωνσταντίνο (Constantine) να είναι ο προτελευταίος, γεννηθείς την 1η Νοεμβρίου 1920 στη Ν. Αφρική. Σύντομα θα γινόταν γνωστός με το παρατσούκλι του Cossie. Σιγά σιγά η μετανάστευση στη Ν.Αφρική πήρε τη μορφή της πρόσκλησης, είτε από συγγενή, είτε από άλλους Έλληνες που ήδη ζούσαν εκεί, δημιουργώντας αυτό που οι πρώτοι Έλληνες στη Ν. Αφρική περιέγραψαν ως αλυσιδωτή μετανάστευση (chain immigration). Μια επιχείρηση στην οποία κατέφευγαν ως ένα πρώτο βήμα προς την οικονομική καταξίωση οι Έλληνες και οι Κύπριοι μετανάστες ήταν τα λεγόμενα Corner Café στα οποία εργάζονταν ατέλειωτες ώρες. Συνήθως οι νέοι μετανάστες τοποθετούνταν πίσω από τους πάγκους των Corner Café προκειμένου να αποκτήσουν πείρα πριν αποκτήσουν τη δίκη τους επιχείρηση, και ήταν γνωστοί στην ομογένεια ως μπακαλογατοι. Στη συνέχεια όταν κατόρθωναν να καταξιωθούν καλούσαν με τη σειρά τους άλλους συγγενείς η φίλους να τους βοηθήσουν, αυξάνοντας σταδιακά το ελληνικό στοιχείο στην περιοχή, συνεχίζοντας έτσι την αλυσίδα. Ωστόσο η σκληρή δουλειά αυτών των πρωτοπόρων Ελλήνων τους απέτρεπε από το να αποκτήσουν κοινωνική ζωή ενώ παράλληλα δέχονταν τόσο φραστικές όσο και σωματικές απειλές και παρενοχλήσεις ως απόρροια ενός συνεχώς αυξανόμενου κύματος ξενοφοβίας. Κατ’ αυτόν τον τροπο ο Χρήστος και η Ελένη εργάζονταν πίσω από τον Πάγκο του πρώτου ‘Corner Café’ στο Georgetown του Germiston με την ονομασία Olympia, ακριβώς στην καρδιά της περιοχής με τα χρυσοφόρα κοιτάσματα. Δυστυχώς ο Χρήστος απεβίωσε το 1936 έχοντας όμως επεκτείνει τις δραστηριότητες του και στις ιπποδρομίες, διαθέτοντας τρία άλογα τα οποία έτρεχαν στο Gosforth Park Race Club. Παρόλες τις δυσκολίες η οικογένεια Χριστέλη τα κατάφερε καλά, απέκτησαν ακίνητα περιουσιακά στοιχεία και βοήθησαν πολύ στην ανάπτυξη της ομογένειας στην περιοχή.
Από μικρό παιδί ο Cossie μεγάλωσε γαλουχούμενος με τα ελληνορθόδοξα ιδανικά και «υπηρετώντας» την ενορία του ως παπαδάκι. Φοίτησε στο Germiston High School και ήταν ιδιαίτερα δραστήριος στα αθλήματα με ιδιαίτερη προτίμηση στο Rugby, ενώ το ίδιο το σχολείο είχε τη φήμη της καλύτερης ομάδας Rugby στην περιοχή. Επίσης συμμετείχε στο τμήμα που προετοίμαζε τα παιδιά ως υποψήφιους δόκιμους των σωμάτων ασφάλειας μέσα από ένα πρόγραμμα που προήγαγε τη στρατιωτική πειθαρχία και την ενασχόληση με σκοποβολή, παρελάσεις. Η πειθαρχία ενισχύονταν με την στρατιωτικού τύπου περιβολή ενώ τα παιδιά ενθαρρύνονταν στην απόκτηση ομαδικής συνεργασίας, υπευθυνότητας αλλά και ηγετικών ικανοτήτων. Παράλληλα ο Constantine λάμβανε μέρος στις κωπηλατοδρομίες που διεξάγονταν στην λίμνη Victoria γνωστής σήμερα ως λίμνης Germiston που διοργανώνονταν από τον κωπηλατικό όμιλο του σχολείου (Germiston High School Rowing Club) που αποτελούσε έναν από τους παλαιότερους στη Ν.Αφρική. Η επιμονή που χαρακτήριζε τον όμιλο είχε ως αποτέλεσμα πολλές διακρίσεις σε πολλές εκ των οποίων ο ελληνικής καταγωγής νεαρός συνέβαλε τα μέγιστα. Tο κοντινό αεροδρόμιο, το αεροδρόμιο Rand, άνοιξε επίσημα στις 21 Δεκεμβρίου 1931. Το αεροδρόμιο ήταν ένα από τα πρώτα στο Γιοχάνεσμπουργκ και εξυπηρέτησε αρχικά τις εξορυκτικές και μεταποιητικές του βιομηχανίες. Το Rand Refinery, το μεγαλύτερο ολοκληρωμένο συγκρότημα διύλισης και τήξης πολύτιμων μετάλλων στον κόσμο το χρησιμοποιούσε για να εξάγει τον χρυσό του αεροπορικώς. Στις αρχές του 1939, το Υπουργείο Άμυνας ανέλαβε τον έλεγχο του Αεροδρομίου Rand και ίδρυσε σχολές εκπαίδευσης συμβάλλοντας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Κοινοπολιτείας που ήταν ιδιαίτερα αυξημένο εξαιτίας του Β’ΠΠ. Το αεροπλάνο που χρησιμοποιούνταν κυρίως ήταν το περίφημο T-6 Harvard το οποίο κατασκευάστηκε ευρέως και χρησιμοποιήθηκε για εκπαίδευση από τις χώρες της Κοινοπολιτείας κατά τη διάρκεια του Β 'ΠΠ. Ενώ ο Cossie βρισκόταν στο τελευταίο έτος του σχολείου του, άκουσε τον κινητήρα ενός Harvard που σύντομα θα απογειώνονταν από το αεροδρόμιο. 'Ηταν ο ήχος αυτός που ώθησε το πάθος του Constantine για την αεροπορία.
Άνω: O έφεδρος Ανθυποπλοίαρχος (Ι) Constantine Christelis ποζάρει με υπερηφάνεια στο φωτογραφικό φακό, μετά την αποφοίτηση του, φορώντας την επίσημη στολή του. (Tasia Manikas née Dallas and N Christelis)
Μέση: O Cossie φωτογραφίζεται κατά τη διάρκεια μιας από τις άδειες του στη Νότια Αφρική με την οικογένεια του. Από αριστερά του είναι ο Ευστράτιος, ο μεγάλος του αδελφός, η Ανδρονίκη, η μεγαλύτερη αδελφή του, η μητέρα του Ελένη, ο ίδιος, η νεότερη αδελφή του Ανθούλα, η μεσαία του αδελφή Πανωραία, ενώ στα πόδια τους κάθονται τα ανίψια του, Chris και Helen. Από τη φωτογραφία απουσιάζει ο μεγαλύτερος αδελφός του James, που τράβηξε τη φωτογραφία και ο αποθανών πατέρας του. (Tasia Manikas née Dallas and N Christelis)
Κάτω: Ένας πίνακας που απεικονίζει ένα Fairey Fulmar Mk.II της No.803 Μοίρας του Βασιλικού Ναυτικού να πετάει πάνω από το αεροπλανοφόρο HMS Formidable.
ΈΦΕΔΡΟΣ ΑΕΡΟΠΟΡΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ
Μετά και την αποφοίτηση του από το Germiston High School ο Cossie ταξίδεψε στην Αγγλία το 1939 με σκοπό να συνεχίσει τος σπουδές του ως ηλεκτρολόγος μηχανικός. Ωστόσο παρακινούμενος ενός από το πάθος του για περιπέτεια, για την ιστιοπλοΐα αλλά και την πτήση αποφάσισε να καταταχθεί στους εφέδρους του Βασιλικού Ναυτικού. Στις 13 Δεκεμβρίου του 1941 ολοκλήρωσε την εκπαίδευση του και προήχθη σε Ανθυποπλοίαρχο εξ εφέδρων (T/ Sub-Lieutenant (A) ). Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Constantine κατάφερε να ενταχθεί στις τάξεις της εφεδρείας του Βασιλικού Ναυτικού διότι φοιτούσε σε εκπαιδευτικό ίδρυμα της Αγγλίας. Αντιθέτως ο αδελφός του James αιτήθηκε να καταταγεί ενόσω βρισκόταν στη Ν. Αφρική ωστόσο η αίτηση απορρίφθηκε διότι θεωρούνταν Έλληνας πολίτης, παρά το ότι είχε γεννηθεί σε χώρα της Κοινοπολιτείας. Μετά την εκπαίδευση του εντάχθηκε στο δυναμικό της αεροπορίας του Βασιλικού Ναυτικού με στόχο να γίνει χειριστής. Χωρίς να είναι γνωστός ο λόγος δεν τα κατάφερε ωστόσο συνέχισε να κυνηγά το όνειρο του να πετάξει καταφέρνοντας να γίνει παρατηρητής/ασυρματιστής - πολυβολητής. Μετατέθηκε στη Νο803 Μοίρα η οποία την περίοδο εκείνη επιχειρούσε από το ΗΜS Formidable στον Ινδικό ωκεανό κάπου στις αρχές του 1942. Πιθανότατα να συμμετείχε στις συγκρούσεις μεταξύ του Βασιλικού και του Αυτοκρατορικού Ιαπωνικού Ναυτικού τον Απρίλιο του 1942 στην Σρι Λάνκα . Δυστυχώς δεν υπάρχουν περεταιρω στοιχεία αναφορικά με τη δράση του, πέραν της ημέρας κατα την οποία χάθηκε για πάντα στα νερά του Ινδικού Ωκεανού.
Άνω Αριστερά & Δεξιά: Το HMS Formidable εν πλω στις 3 Αυγούστου 1942, μόλις δυο ημέρες μετά την απώλεια του Constantine και του πιλότου του, Υποπλοίαρχου (Ι) Desmond Elwood, με το Fulmar Mk.II DR647 στον Ινδικό Ωκεανό. Οι υπόλοιπες φωτογραφίες δείχνουν τις επιχειρήσεις των Fulmar από το κατάστρωμα του Formidable τον Απρίλιο του 1942. Ίσως την καλύτερη σύνοψη της συμβολής στον πόλεμο και των θυσιών που υπέστη η Ναυτική Αεροπορία δίνει το κείμενο που έγραψε ο πρόσφατα αποθανών Ναύαρχος του Στόλου, η Αυτού Εξοχότης, Δούκας του Εδιμβούργου, Πρίγκιπας Φίλιππος της Ελλάδος και της Δανίας, γεννηθείς στην Κέρκυρα.
«Σε αυτούς που έβλεπαν μακριά η χρήση του αεροπλάνου ίσως να ήταν προφανής. Ωστόσο για να συνειδητοποιήσει κανείς τη χρήση του στη θάλασσα μάλλον θα έπρεπε να έχει τη διαβεβαίωση ενός Αγίου για να το πιστέψει. Η συμβολή της Ναυτικής Αεροπορίας στις μάχες που δόθηκαν στη θάλασσα κατά τον Α’ κ Β’ ΠΠ ίσως να μην έλαβε τη δημοσιότητα που της άξιζε σε σχέση με την Αεροπορία που επιχειρούσε από την ξηρά. Ωστόσο, όπως απέδειξαν οι τελευταίες ημέρες του πολέμου εναντίον της Ιαπωνίας, η συμμετοχή των αεροπλάνων της ναυτικής αεροπορίας ήταν ζωτικής σημασίας για την τελική επικράτηση των συμμάχων». (IWM A11660, A9067 & A9711)
Το Fairey Fulmar Mk. II DR647 ήταν το καταδιωκτικό με το οποίο χάθηκε ο ελληνικής καταγωγής Νοτιοαφρικανός παρατηρητής, Constantine Christelis κατά τη διάρκεια μιας αναγνωριστικής αποστολής στις 1 Αυγούστου 1942. Το Fairey Fulmar είχε σχεδιαστεί ως ένα αεροπλάνο δίωξης και αναγνώρισης για επιχειρήσεις από αεροπλανοφόρα, από την Fairey Aviation Company και ήταν παρεμφερές με το Battle σαφέστατα όμως πιο εξελιγμένο. Πήρε το όνομα του από το Northern Fulmar ένα θαλασσοπουλι που ζει στα βρετανικά νησιά. Το αεροπλάνο ήταν το πρώτο που εισήλθε στο Στόλο και διέθετε οκτώ πολυβόλα. Σχεδιάστηκε την εποχή όπου το ναυαρχείο είχε την άποψη ότι τα βοηθήματα πλοήγησης ήταν ανεπαρκή και ότι για να επιστρέψει ασφαλώς πίσω στο αεροπλανοφόρο το αεροπλάνο, ειδικά κάτω από κακές καιρικές συνθήκες, έπρεπε να διαθέτει εκτός του πιλότου έναν ναυτίλο. Στις αρχές του 1942 τα Fulmar αναπτύχθηκαν στον ινδικό ωκεανό προκειμένου να αναχαιτίσουν τις κινήσεις του Ιαπωνικού Στόλου στην Άπω Ανατολή, με δυο Μοίρες να επιχειρούν ανοικτά της νήσου Κευλανης. Ωστόσο αποδείχτηκε ότι το Fulmar δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει ούτε τα ιαπωνικά καταδιωκτικά Mitsubishi A6M Zero αλλά ούτε και τα βομβαρδιστικά κάθετου εφορμήσεως Aichi D3A Val. Το βρετανικό αεροπλάνο ήταν μεγαλύτερο και πιο αργό σε σχέση με τα σύγχρονα αεροπλάνα όμως επρόκειτο για μια ανθεκτική κατασκευή. Ίσως ο πιο πετυχημένος ρόλος του στην Ναυτική Αεροπορία ήταν αυτός της αναγνώρισης μεγάλης εμβέλειας κατά τις επιχειρήσεις στην Άπω Ανατολή, όταν αποσύρθηκε οριστικά από το ρόλο της δίωξης. (Juanita Franzi Aero illustration, further info by wikipedia)
Άνω: Σελίδες από την αναφορά της απώλειας του Constantine Christelis με αριθμό ADM358/867 (National Archives via Andrew Phedonos)
Η Επιχείρηση Stab ήταν μια ναυτική επιχείρηση παραπλάνησης υπό την ηγεσία της Βρετανίας κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, προκειμένου να αποσπάσει την προσοχή των Ιαπώνων από την επερχόμενη εκστρατεία του Γκουανταλκανάλ από τις δυνάμεις των ΗΠΑ. Ο αντιναύαρχος Sir James Somerville δημιούργησε μια υποτιθέμενη δύναμη εισβολής, η οποία θα προσέγγιζε τα νησιά Ανταμάν σε μια προσπάθεια να προσελκύσει τις ιαπωνικές δυνάμεις στην περιοχή. Ο ίδιος ο Somerville θα επέβλεπε την επιχείρηση της 'Force A' που αποτελούνταν από το θωρηκτό HMS Warspite, τα αεροπλανοφόρα HMS Illustrious και HMS Formidable, 4 ελαφριά καταδρομικά και 5 αντιτορπιλικά. Οι μονάδες άρχισαν να συγκεντρώνονται κατά μήκος της ακτής της Ινδίας και στην Κεϋλάνη από τις 21-25 Ιουλίου, με ημερομηνία έναρξης της 1ης Αυγούστου. Η 'Force A' απέπλευσε νωρίς στις 30 Ιουλίου μετά από αναφορές ότι ιαπωνικά καταδρομικά εντοπίστηκαν στα Στενά Μαλάκκα στις 29 Ιουλίου, με αντικειμενικό σκοπό την αναχαίτιση της ναυτικής ιαπωνικής δύναμης σε περίπτωση που διεξήγαγε επιχειρήσεις στο νότιο τμήμα του κόλπου της Βεγγάλης. Η πορεία που ακολουθήθηκε ήταν τέτοια ώστε η συμμαχική δύναμη να μην ειναι ορατή από την ξηρά ενώ την 1η Αυγούστου θα έπρεπε να βρίσκεται σε θέση τριάντα πέντε μίλια ανατολικά του Trincomalee, ενός από τα καλύτερα φυσικά λιμάνια του κόσμου στην ανατολική ακτή της Σρι Λάνκα. Στις 31 Ιουλίου εκτελέστηκαν δυο αποστολές έρευνας και εντοπισμού του εχθρικού στόλου χωρίς όμως αποτέλεσμα. Την επόμενη ημέρα τα Fairey Battle της Νο.803 Μοίρας εκτέλεσαν περιπολία βορειοανατολικά της 'Force A' πάλι χωρίς αποτέλεσμα ωστόσο από μια αναμετάδοση σήματος από το Τόκυο που υπεκλάπη, διαπιστώθηκε ότι ιαπωνικά αναγνωριστικά αεροπλάνα επιχειρούσαν πλησίον της και οι πιλότοι τους προειδοποιούνταν για την ύπαρξη συμμαχικής ναυτικής δύναμης στην περιοχή. Οι Βρετανοί αποφάσισαν την αποστολή αρκετών αεροπλάνων με σκοπό την εύρεση του εχθρικού Στόλου. Αυτή τη φορά όμως συμμετείχε ο Christellis με τον πιλότο του, Ανθυποπλοίαρχο (Ι) Elwood οι οποίοι απονηώθηκαν με το Fairey Fulmar II DR647. Για ακόμα μια φορά η έρευνα απέβη άκαρπη και τα αεροπλάνα επέστρεψαν στο HMS Formidable εκτός από δύο τα οποία ανέφεραν μέσω ασυρμάτου ότι είχαν χαθεί, ενώ παράλληλα ζήτησαν οδηγίες κατεύθυνσης προς το αεροπλανοφόρο. Στις 1840, το ένα αεροπλάνο κατάφερε να αποκτήσει επαφή και ο Στόλος έστρεψε προς το μερος του μειώνοντας έτσι την μεταξύ τους απόσταση, δεδομένου ότι τα καύσιμα του ήταν πλέον σε οριακό σημείο. Παράλληλα το αεροπλανοφόρο άνοιξε τους προβολείς του προκειμένου να βοηθήσει τον προσανατολισμό του πληρώματος, ωστόσο τα καύσιμα πλέον είχαν εξαντληθεί με το Fulmar να εκτελεί προσθαλάσσωση πολύ κοντά στο αεροπλανοφόρο, επιτρέποντας έτσι τη διάσωση του πληρώματος. Δυστυχώς δεν υπήρχε καμία επαφή για το DR647, εκτός από μια αναφορά ότι ένα φως είχε εντοπιστεί ανατολικά. Αν και εξετάστηκε η εκτέλεση μιας νυκτερινής αποστολής έρευνας και διάσωσης, υπήρχε κίνδυνος έκθεσης της 'Force A' στα βορειοανατολικά καθώς αυτή θα κινούταν ανατολικά προς την υποτιθέμενη θέση του Christellis. Yπο το πρίσμα αυτό κυβερνήτης αποφάσισε ότι ήταν προτιμότερο να επιστρέψει σε αυτήν την περιοχή την αυγή και να πραγματοποιήσει μια αεροπορική αναζήτηση κατά τη διάρκεια της ημέρας. Στις 0630 στις 2 Αυγούστου, μια διεξοδική αποστολή έρευνας και διάσωσης έλαβε χώρα αναζητώντας τυχόν επιζώντες του Fulmar που χαθηκε το προηγούμενο βράδυ στην περιοχή στην οποία εκτιμάται ότι είχαν προσθαλασσωθεί. Δεν εντοπίστηκαν επιζώντες και το πλήρωμα, ο Ανθυποπλοίαρχος (Ι) DN Elwood (RNVR) και ο Ανθυποπλοίαρχος C. Christelis, (RNVR), χάθηκαν. Δυστυχώς, δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος για τον νεαρό ελληνικής καταγωγής παρατηρητή να χάσει την ζωή του αλλά και την αθωότητά του από την πραγματικότητα του πολέμου.
Δεξιά & Κάτω: Φωτογραφίες από τις επιχειρήσεις των Fairey Fulmar από το HMS Formidable τον Απρίλιο του 1942 στον Ινδικό Ωκεανό και τα μετάλλια που απονεμήθηκαν μετά θάνατον στον ελληνικής καταγωγής Νοτιοαφρικανό παρατηρητή της Ναυτικής Αεροπορίας, Ανθυποπλοίαρχο Constantine Christelis. (IWM 9064, 9065, 9068 & 9069 and Tasia Manikas née Dallas)
Sources:
Costa Phitides correspondence with Tasia Manikas née Dallas
ADM 358/867 via National Archives, researched by Andrew Phedonos.
HMS Formidable Deck Log.
https://samilhistory.com/2018/04/06/south-african-sacrifice-in-the-royal-navys-fleet-air-arm/
Special Thanks to Costa Phitidis for honoring us to research and write about Constantine Christelis, Andrew Phedonos for his invaluable help, Kirk Paloulian, and Malcolm Tennant Lt.Cdr RN(Rtd) Curatorial Volunteer FAAM (Fleet Air Arm Museum).