WIRELESS OPERATOR / PARATROOPER
ROYAL HELLENIC AIR FORCE
SIS/ISLD OPERATIONS
Ο Σπένδος Δημήτριος-Ζαχαρίας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1905. Σε σχέση με την ακριβή ημερομηνία γεννήσεως υπάρχει αναντιστοιχία μεταξύ των επισήμων εγγράφων που έχει στην κατοχή της η οικογένειά του. Σύμφωνα με το Φύλλο Μητρώου της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας (ΕΒΑ) ως ημερομηνία αναφέρεται η 1η Ιανουαρίου 1905 ενώ σύμφωνα με το φύλλο κρατουμένου στο στρατόπεδο αιχμαλώτων στο οποίο κρατείτο αναφέρεται η 23η Απριλίου 1905, η οποία μάλλον είναι και η πραγματική. Ο πατέρας του, ο Γεώργιος Σπένδος, ήταν αξιωματικός της Χωροφυλακής. Έφτασε στο βαθμό του Αντισυνταγματάρχη και είχε διατελέσει Διοικητής Χωροφυλακής στα Επτάνησα, με έδρα την Κέρκυρα. Πιθανή καταγωγή του πατέρα ήταν από το Θέρμο Αιτωλοακαρνανίας, όπου υπάρχουν ακόμα οικογένειες με αυτό το όνομα, ενώ μητέρα του, η Ζωή Δελμούζου καταγόταν από την Άμφισσα. Ο Ζαχαρίας είχε δύο αδελφές που απεβίωσαν νωρίς: την Αθανασία (1900-1940), την Ευθυμία (1902-1919) και έναν αδελφό, τον Νικόλαο Σπένδο (1897-1972). Ο αδελφός του είχε εισέλθει στην Σχολή Ευελπίδων το 1915, και μετά από δυόμισι έτη εκπαίδευσης εστάλη ως Ανθυπολοχαγός με το εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία και μετά στη Μικρά Ασία. Όντας έμπειρος στρατιωτικός, ο Νικόλαος Σπένδος συμμετείχε και στον Β’ Π.Π, ως Διοικητής του 14ου Συντάγματος της 5ης Μεραρχίας Κρητών, στη Μάχη της Τρεμπεσίνας. Το πατρικό τους σπίτι βρισκόταν στην οδό Αλίτσης 6 στην Αθήνα. Ο Ζαχαρίας, τελειώνοντας το σχολείο, επέλεξε να φοιτήσει στη νέα τότε σχολή ασυρματιστών της Πανελληνίου Ενώσεως Ραδιοτηλεγραφητών Ραδιοηλεκτρονικών του Εμπορικού Ναυτικού, που έδρευε επί της Φίλωνος 94 στον Πειραιά. Αποφοίτησε στις 21 Οκτωβρίου 1924 με την ειδικότητα του Ραδιοτηλεγραφητή, όπως καλούνταν τότε οι Ασυρματιστές, και στην ηλικία των 19 χρονών, μπάρκαρε στα πλοία. Στις 5 Οκτωβρίου 1925 κατετάγη στο Πολεμικό Ναυτικό και υπηρέτησε μέχρι τις 5 Φεβρουαρίου 1927 με ειδικότητα Διόπου Tηλεφωνητή. Από την απόλυσή του και μετά, μπάρκαρε με διάφορα πλοία μέχρι την 25η Ιανουαρίου του 1932, οπότε και προσελήφθη ως ημερομίσθιος ραδιοτηλεφωνητής στην Μετεωρολογική Υπηρεσία. Έμεινε σε αυτή τη θέση μέχρι την 1η Μαΐου 1935 και μετά από τρίχρονη απουσία επέστρεψε στην ίδια θέση από τις 9 Μαΐου 1938, έως την 27η Ιανουαρίου 1940. Εξαιτίας του πολέμου, κατετάγη στην ΕΒΑ ως Αρχισμηνίας Ραδιοτηλεφωνητής Εδάφους (με Α.Μ.Α.3603), δεδομένης της πολύχρονης εμπειρίας του στον τομέα αυτό, και παρά το γεγονός ότι ήταν ναυτικός και είχε ήδη υπηρετήσει στο Ελληνικό Βασιλικό Πολεμικό Ναυτικό.
Με την κατάρρευση του μετώπου, το 1941, κατέφυγε στον Ωρωπό ή τη Ραφήνα, απ’ όπου με ψαροκάικο διέφυγε προς τη Μ. Ανατολή. Εκεί παρουσιάστηκε εθελοντικά στο αεροδρόμιο της Γάζας (RHAF Gaza) όπου παρουσιάζονταν όλοι όσοι θα υπηρετούσαν στις τάξεις τις ΕΒΑ, είτε επρόκειτο για νέα, είτε για υφιστάμενα μέλη της τα οποία διέφυγαν της αιχμαλωσίας στην Ελλάδα. Εκεί κατετάγη εκ νέου ως ασυρματιστής στις 27 Μαρτίου 1942. Με την ειδίκευση αυτή, επρόκειτο να σταλεί στο Σουδάν, και καθώς τον προόριζαν να γίνει εκπαιδευτής στη χρήση ασυρμάτων, του έδωσαν άμεσα προαγωγή σε Ανθυποσμηναγό (9 Σεπτεμβρίου 1942), ώστε να δικαιολογείται το καθήκον της εκπαίδευσης αξιωματικών. Ο Ζαχαρίας όμως, ιδιαίτερα μαχητικός, και με όρεξη να προσφέρει κάτι πιο άμεσο στην σκλαβωμένη πατρίδα του, αρνήθηκε τη θέση και ζήτησε να ενταχθεί σε μάχιμη μονάδα. Μετά από τις εκκλήσεις του, του δόθηκε φύλλο πορείας για το Υπουργείο Αεροπορίας στο Κάιρο, όπου παρουσιάστηκε στον Αντισμήναρχο (Ι) Εμμανουήλ Κελαϊδή. Εκείνος τον παρέπεμψε στον Αρχηγό της ΕΒΑ, Σμήναρχο (Ι) Παναγιώτη Βήλο και έναν Άγγλο ανώτερο αξιωματικό, που με τη σειρά του τον παρέπεμψε σε κάποιον Σμηναγό ή Λοχαγό με το επώνυμο Dylon για τον οποίον δεν υπάρχουν περεταίρω στοιχεία. Αφού του χορηγήθηκε νέα ταυτότητα αναχώρησε για το αγγλικό αεροδρόμιο Ramat David της Παλαιστίνης (σημερινό LLRD), προκειμένου να εκπαιδευτεί ως αλεξιπτωτιστής, προφανώς διατηρώντας την αρχική του ειδίκευση. Πιθανότατα έλαβε την τυπική εκπαίδευση αλεξιπτωτιστή, την οποία θα αξιοποιούσε σε συνδυασμό με την πείρα του στους ασυρμάτους. Η εκπαίδευση περιελάμβανε μια «φάση εδάφους» με πτώσεις σε στατικό ιμάντα και μηχανισμούς εξομοίωσης της διαδικασίας, θεωρητικά μαθήματα, πρακτικά μαθήματα ειδικών δεξιοτήτων (όπως για την περίπτωση πτώσης σε νερό) και μια «φάση αέρος» με κάποιον αριθμό πτώσεων (5 με 10), από τις οποίες τουλάχιστον μία ήταν νυκτερινή. Είναι πολύ πιθανό να εκπαιδεύτηκε, είτε από την 2ης Σχολή Αλεξιπτωτιστών (2nd P.T.S. - Parachute Training School), είτε από την 4η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών (4th Parachute Brigade), που εκείνη την περίοδο είχε αποσπαστεί από την 4η Σχολή Εκπαιδεύσεως Μέσης Ανατολής (4th METS - Middle East Training School). Ο υιός του Γεώργιος Σπένδος θυμάται ένα αστείο που του έλεγε ο πατέρας του από την εκπαίδευση, ενδεικτικό του βρετανικού χιούμορ. Όταν κάποιος εκπαιδευόμενος ρώτησε τί θα γίνει αν δεν ανοίξει το αλεξίπτωτο κατά την πτώση, ο εκπαιδευτής του απάντησε: «θα ανοίξει την επόμενη φορά». Τα ίδια σχολεία παρακολουθούσαν και όσοι εκπαιδεύονταν για την Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων Special Operations Executive (SOE), αλλά ο Ζαχαρίας δεν εντάχθηκε σε αυτή. Αντιθέτως εντάχθηκε αποσπασμένος από την ΕΒΑ στην υπηρεσία ISLD (Inter-Service Liaison Department), μια υπηρεσία μέρος της λιγότερο γνωστής, αλλά παλαιότερης SIS (Secret Intelligence Service), που ειδικευόταν κυρίως στη συλλογή πληροφοριών πίσω από τις γραμμές του εχθρού, και όχι στις δολιοφθορές. Η υπηρεσία αυτή λογοδοτούσε απευθείας στο γραμματέα του Foreign Office γεγονός στο οποίο οφείλεται η έως και σήμερα περιορισμένη αδιαβάθμητη αλληλογραφία, σε σχέση με εκείνη των SOE. Μεταξύ του Νοεμβρίου 1942 και του Απριλίου 1943, ο Σπένδος πραγματοποίησε 4 ημερήσιες εκπαιδευτικές ρίψεις και 1 νυκτερινή, αποκτώντας το δίπλωμα αλεξιπτωτιστή φέροντας με υπερηφάνεια την αντίστοιχη πουλάδα στη στολή του.
Eπίσημο πορτραίτο του Ζαχαρία Σπένδου, πιθανόν μετά το πέρας της εκπαίδευσης του ως αλεξιπτωτιστής και την απονομή της αντίστοιχης πουλάδας. Φέρει την καλοκαιρινή στολή με τα διακριτικά του Yποσμηναγού. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο αδελφός του Ζαχαριά, Νικόλαος Σπένδος, απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων και βετεράνος της Εκστρατείας στην Ουκρανία, της Εκστρατείας στην Μικρά Ασία και του Β' ΠΠ. Στο τελευταίο πόλεμο ήταν επικεφαλής του 14ου Συντάγματος της 5ης Μεραρχίας αποτελούμενης από Κρήτες κατά την μάχη της Τρεμπεσίνας στην Β. Ήπειρο. Επρόκειτο για έναν ικανότατο και υψηλά παρασημοφορημένο αξιωματικό με εξαιρετική εμπειρία. (Γεώργιος Σπένδος)
Ομαδική Φωτογραφία της 4ης Μοίρας Αλεξιπτωτιστών, των Βρετανών Μηχανικών της 1ης Αερομεταφερόμενης Μεραρχίας στην Sufrariya κοντά στη Nazareth της Παλαιστίνης τον Απρίλιο του 1943, δηλαδή την περίοδο που εκπαιδευόταν και ο Ζαχαρίας Σπένδος στη Ramat David. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει βεβαιότητα για την μονάδα στην οποία εκπαιδέυτηκε τελικά ο Έλληνας αλεξοπτωτιστής της ΕΒΑ. (www.paradata.org.uk)
Σύντομα επελέγη για την πρώτη του αποστολή στην κατεχόμενη Ευρώπη, οπότε, στις 20 Μαΐου 1943 μετέβη στη Derna (Τρίπολη) της Λιβύης όπου επιβιβάστηκε σε ένα τετρακινητήριο αεροπλάνο μαζί με τον έφεδρο Ανθυποσμηναγό Κωνσταντίνο Ψημμένο και άλλους δύο αλεξιπτωτιστές, τον Αξιωματικό Ε.Β.Α. Βασιλειάδη και τον Υπαξιωματικό Γουνελάκη. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι τέσσερις Έλληνες εισήλθαν σε ένα από τα Halifax, ή τα Liberator της Νο.148 Μοίρας, η οποία ήταν χαρακτηρισμένη ως Μοίρα «Special Duties» δηλαδή Μοίρα που είχε ως αποστολή την ρίψη εφοδίων, πρακτόρων και σαμποτέρ στις κατεχόμενες από τον άξονα χώρες, συμβάλλοντας έτσι στην ενίσχυση των αντιστασιακών ομάδων που δρούσαν σε αυτές. Την συγκεκριμένη ημέρα η Μοίρα πέταξε δύο αποστολές ρίψης πρακτόρων στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, και νότιας Γιουγκοσλαβίας. H πρώτη στα πλαίσια της Επιχείρησης SHOULDER ΙΙΒ, αφορούσε στην πτήση του Β-24 Liberator AL506, FS-X με ώρα απογείωσης στις 20:30 και επιστροφή στις 06:40. Η δεύτερη πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της αποστολής KIDMORE III και σε αυτή πήρε μέρος το Halifax BB335, FS-J με ώρα απογείωσης στις 21:35 και επιστροφή και πάλι στις 06:40. Οι Βασιλειάδης και Γουνελάκης ερρίφθησαν στην Μακεδονία, ενώ ο Σπένδος και ο Ψημένος τα ξημερώματα στις 04:00 τοπική ώρα πραγματοποίησαν την πτώση τους στην Κέρκυρα, πέφτοντας στο χωριό Στρογγυλή, πιθανώς με σκοπό να παρακολουθούν το λιμάνι της Κέρκυρας και να εκπέμπουν πληροφορίες στους Συμμάχους. Σημειώνεται ότι στα βιβλία επιχειρήσεων της Μοίρας δεν γίνεται αναφορά σε ρίψεις στην Κέρκυρα, ωστόσο στην Derna την δεδομένη στιγμή επιχειρούσε μία μόνο Μοίρα «Special Duties» και αυτή ήταν η Νο.148, οπότε σχεδόν σίγουρα, οι ρίψεις έγιναν από αυτά τα αεροσκάφη. Ο ίδιος ο Ζαχαρίας στην αναφορά του γράφει:
«Εις περιοχήν χωρίου Στρογγυλής παρεμείναμεν από πρωίας 21ης Μαΐου μέχρι εσπέρας 22ας προς 23ην, προς ανεύρεσιν και απόκρυψιν ριφθέντων εφοδίων (Σταθμού Ασυρμάτου κλπ.), και λόγω ελαφρού τραυματισμού κατά την πτώσιν. Συνελήφθημεν παρά Ιταλικής Αστυνομίας και Στρατού, προδοθέντες παρά της Διδασκαλίσσης του χωριού Στρογγυλής και μετήχθημεν εις Ιταλίαν μετά 40 ημερών κάθειρξίν εις Κέρκυραν».
Στην Ιταλία μεταφέρθηκε ως αιχμάλωτος στη Ρώμη και σαν πιθανότερο σημείο κράτησής ήταν το Campo PG-50 (Caserma MACAO), στο οποίο κατέληγαν κυρίως ανώτεροι αξιωματικοί που έπρεπε να ανακριθούν από τις Ιταλικές Υπηρεσίες Πληροφοριών, αν και δεν είναι ξεκάθαρο από τις μέχρι στιγμής λίστες κρατουμένων κάτι τέτοιο. Σημειώνεται, ότι μέσα από την φόρμα του αλεξιπτωτιστή, είχε τα ρούχα του αξιωματικού της αεροπορίας, προκειμένου, σε περίπτωση σύλληψης, να γλυτώσει την εκτέλεση που επιφύλασσαν στους κατασκόπους-σαμποτέρ. Παρόλα αυτά οι Ιταλοί δεν πείστηκαν και τον καταδίκασαν εις θάνατον. Στη φυλακή ανακριτής του ήταν ένας καθολικός Λοχαγός, που είχε διαμείνει προπολεμικά στην Ελλάδα. Όταν ο Ζαχαρίας του ζήτησε, εν όψει της εκτέλεσής του, έναν ιερωμένο για να τον κοινωνήσει, ο Λοχαγός, φανατικός Καθολικός τον ειρωνεύτηκε ότι δεν είχαν ορθόδοξο ιερέα. Ο Ζαχαρίας απάντησε ότι αυτό δεν είχε σημασία μιας και εν τέλει Χριστιανός ήταν και αυτός, και ο ιερέας κατά πάσα πιθανότητα θα σεβόταν την επιθυμία του. Στην συζήτηση όπως εξελίχθηκε, ο Ζαχαρίας αναφέρθηκε στους καθολικούς ιερείς - καθηγητές που γνώριζε στη Λεόντειο, οι οποίοι προέκυψαν κοινοί γνωστοί με τον ανακριτή. Η Λεόντειος είχε έδρα στα Άνω Πατήσια. Κοντά της, μεταξύ της περιοχής Κυπριάδου και της αρχής της Οδού Πατησίων διέμεναν αρκετοί Ιταλοί, ενώ είχαν ιδρυθεί και σχολεία, αρχικά στο σημείο που εδρεύει σήμερα το Ιταλικό Ινστιτούτο, ένα στην Κυψέλη, και μεταπολεμικά η γνωστή Ιταλική Σχολή. Η κοινές τους γνωριμίες τελικά έκαναν το Λοχαγό ν'αλλάξει γνώμη, και την ημέρα της εκτέλεσης, έδωσε εντολή να μην πυροβοληθεί ο Ζαχαρίας, σώζοντας έτσι τη ζωή του. Αυτό βέβαια δεν το είπε στον Ζαχαρία, ο οποίος τελικά κοινώνησε κανονικά με τον καθολικό Ιερέα και μπήκε προετοιμασμένος για το τέλος του στο εκτελεστικό απόσπασμα, αλλά τελικά δεν τον πυροβόλησαν όπως τους υπολοίπους. Αντ'αυτού, τον έσυραν πάλι στο κελί του για περεταίρω ανακρίσεις.
Aλεξιπτωτιστές στην Ramat David, έτοιμοι να επιβιβαστούν σε ένα Hudson για ένα εκπαιδευτικό άλμα to 1943. (Graeme Card via https://ptsheritage.com/)
To Hallifax JP246, FS-B της Νο.148 Μοίρας Ειδικών Επιχειρήσεων (Special Duties) φωτογραφημένο στο Brindisi της Ιταλίας το 1943. (RAF 148 Squadron, Special Duties WW2 Facebook Page)
148 Sqn "Special Duties" Halifax BB335, FS-J, 1943, Μεσόγειος. Η RAF Special Duties (SD) Service ήταν μια μυστική αεροπορική υπηρεσία, έμπνευσης του Air Marshall Charles Portal, και αναλάμβανε αερομεταφορά πρακτόρων, ασυρματιστών και προμηθειών προς υποστήριξη των αντιστασιακών κινημάτων στην κατεχόμενη Ευρώπη. Δημιουργήθηκε ακριβώς για να εξυπηρετεί επιχειρήσεις της SOE και της SIS (στην οποία υπαγόταν και η ISLD). Για λόγους ασφαλείας, οι ρίψεις συνήθως γίνονταν από πολύ χαμηλό ύψος (περίπου 500-600 πόδια), στο κατώτερο όριο ώστε να προλάβει να ανοίξει το αλεξίπτωτο στατικού ιμάντα. Δυστυχώς το όριο αυτό πολλές φορές αποδεικνυόταν ανεπαρκές με αποτέλεσμα τραυματισμούς, ή και θανάτους πρακτόρων. Για τις πτήσεις ήταν προτιμότερη η αξιοποίηση νύχτας με φεγγάρι, αν και αρκετές φορές, για περεταίρω μείωση του κινδύνου εντοπισμού επιλέχθησαν νύκτες με συσκότιση, κάτι που βέβαια αυτομάτως κάνει πιο δύσκολο τον εντοπισμό του σωστού σημείου ρίψης, αλλά και επικίνδυνη την προσεδάφηση του αλεξιπτωτιστή. Το Halifax, με το υποκοριστικό «Hali», που πολλές φορές αναλάμβανε αυτές τις ρίψεις, αν και επισκιάστηκε από το Lancaster, ήταν αρκετά επιτυχές αεροσκάφος, όχι μόνο ως βομβαρδιστικό, αλλά και σε πολλούς περιφερειακούς ρόλους. Τα συνολικά 6176 Halifax που κατασκευάστηκαν, πραγματοποίησαν πάρα πολλές αποστολές «ειδικών καθηκόντων», κυρίως τη νύχτα. (Copyright Juanita Franzi)
Η τύχη έφερε για τον Ζαχαρία ραγδαίες εξελίξεις, καθώς δύο ημέρες μετά την παρ' ολίγον εκτέλεση, οι φυλακές δέχτηκαν επίθεση από Ιταλούς Αντιφασίστες Παρτιζάνους. Είναι πιθανόν το γεγονός να σχετίζεται με τη μάχη της Porta San Paolo, που απείχε μόλις 6 χιλιόμετρα από τα κρατητήρια που προαναφέρθηκαν, και που σηματοδότησε την αρχή της Ιταλικής Αντίστασης στους Γερμανούς, μια ημέρα μετά την δημόσια ανακοίνωση της Εκεχειρίας του Κασσίμπιλε της 8ης Σεπτεμβρίου 1943. Σε αφήγησή του στον υιό του Γιώργο, ο Ζαχαρίας, είχε περιγράψει πως ακούγοντας τις μάχες έξω από τις εγκαταστάσεις, καλύφθηκε με το στρώμα για να μην τραυματιστεί από πιθανή έκρηξη έξω από το κελί του, μέχρι τη στιγμή που είδε να ανοίγουν την πόρτα οι Παρτιζάνοι. Οι Παρτιζάνοι του ζήτησαν, να ενταχθεί στην ομάδα τους, αλλά ο Ζαχαρίας προτίμησε να του υποδείξουν τις περιοχές νότια της Ρώμης, όπου βρίσκονταν οι Αμερικανοί (είχαν ήδη αποβιβαστεί και προωθηθεί στα πλαίσια της επιχείρησης «Husky»), ελπίζοντας εκείνοι να τον στείλουν πίσω στη μονάδα του. Η τύχη του βέβαια δεν θέλησε να του εκπληρώσει το όνειρο, καθώς στην πορεία εντοπίστηκε από γερμανική περίπολο μαζί με τους άλλους συνταξιδιώτες του και συνελήφθη. Οι ημερομηνίες, με κάποια ανοχή ταιριάζουν με την καταγραφή της δεύτερης σύλληψής του, που αναγράφεται ως η 8η Σεπτεμβρίου 1943. Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του ως κρατούμενος έτυχε να περνούν δίπλα από την περίπολο γερμανικές ενισχύσεις προς το Άντσιο, ενισχύσεις κυρίως απαρτισμένες από πολύ νέους στρατιώτες, σχεδόν παιδιά, από τους οποίους μερικοί ήταν και άοπλοι. Ήταν φανερό, ότι οι Γερμανοί άρχιζαν να χάνουν τον πόλεμο. Έπρεπε να κάνει λίγο ακόμα υπομονή και να διατηρηθεί ζωντανός. Μαζί με άλλους αιχμαλώτους, οδηγήθηκαν κάτω από άσχημες συνθήκες, και πολλές φορές με τα πόδια, αρχικά σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Μπολώνια (πιθανώς το Campo OARE PG-136) και αργότερα στο Stalag Luft III (Luftwaffe-Stammlager), στο σημερινό Żagań της Πολωνίας, το γνωστό στρατόπεδο συγκέντρωσης που προοριζόταν για το αιχμαλωτισμένο προσωπικό των Συμμαχικών Αεροποριών (εκεί ο Ζαχαρίας έφερε αριθμό κρατουμένου 2763). Στο στρατόπεδο αυτό γνώρισε τον Σωτήρη Σκάτζικα και τον Σπυρίδωνα Διαμαντόπουλο της 336 Ελληνικής Μοίρας. Επίσης γνώρισε τον Ελληνοαυστραλό Diomede Alexandratos (https://www.greeks-in-foreign-cockpits.com/pilots-crews/gunners/diomede-alexandratos-gr/), ασυρματιστή – πολυβολητή σε βομβαρδιστικά Lancaster, τον George Pappas (https://www.greeks-in-foreign-cockpits.com/pilots-crews/bomber-pilots-copilots/george-j-pappas-gr/), Ελληνοαμερικανό πιλότο σε βομβαρδιστικό Β-17 Flying Fortress και ίσως επίσης τον έτερο Ελληνοαμερικανό πιλότο των Β-17, Chris Caraberris. Ειδικότερα οι Διαμαντόπουλος και Pappas τον αναφέρουν και στα προσωπικά ημερολόγιά τους. Η ζωή εκεί, ήταν δύσκολη. Η νοσταλγία της Πατρίδας και των οικείων μεγάλη, ενώ οι θάνατοι έκαναν τις ελπίδες για επανένωση με τις οικογένειες να φαίνονται ουτοπία. Τα γράμματα των κρατουμένων από το Stalag Luft III προς τις οικογένειές τους γράφονταν στα Αγγλικά ή Γαλλικά, προκειμένου να μπορούν να τα λογοκρίνουν οι Γερμανοί, οπότε ως γαλλομαθής, ο Ζαχαρίας έγραφε κυρίως στα Γαλλικά, ενώ για τα Αγγλικά ζητούσε βοήθεια από συναδέλφους. Στο αρχείο του Γεωργίου Σπένδου, διασώζεται μέρος της αλληλογραφίας της οικογένειας. Σε ένα από τα γράμματα, η μητέρα του γράφει στα γαλλικά:
«Αθήνα 3 Ιανουαρίου 1944. Αγαπητέ Δημήτρη, Ευτυχισμένο το νέο έτος. Χαίρομαι που σε ακούω, γράψε μας όσο περισσότερο μπορείς. Στείλαμε ένα δέμα πριν από δύο μήνες. Η θεία Αικατερίνη και ο Νίκος είναι καλά στην υγεία τους. Η Κούλα στέλνει τους χαιρετισμούς της. Η μητέρα σου, Ζωή.»
Η απάντηση του Ζαχαρία γράφτηκε κάποιους μήνες μετά, αυτή τη φορά στα αγγλικά:
«Αγαπητή μητέρα. Στις 25 Απριλίου 1944 έλαβα την επιστολή σου της 3ης Ιανουαρίου 1944. Δεν έχω λάβει ακόμη το δέμα που ανέφερες στην επιστολή. Ελπίζω ότι θα το λάβω στο μέλλον. Αλλά πίστεψέ με δεν χρειάζομαι τίποτα. Σας παρακαλώ στο μέλλον να μη μου ξαναστείλετε δέμα. Στην πρώτη μου επιστολή σας ανέφερα το ίδιο πράγμα. Είμαι σχεδόν πεπεισμένος ότι πρέπει να υπάρχουν μερικά γράμματά σας, τα οποία δεν έχω λάβει λόγω της μεταφοράς μου από την Ιταλία. Δεν ξέρω ακόμη πώς μάθατε ότι αιχμαλωτίστηκα. Ωστόσο, το γεγονός είναι ότι τώρα είμαι καλά και ανυπομονώ να σας δω, και ελπίζω σύντομα. Χαίρομαι που αναφέρατε στο γράμμα σας για τη θεία Κατίνα, αλλά ανυπομονώ να ακούσω περισσότερα. Παρακαλώ στείλτε μου περισσότερες λεπτομέρειες γι' αυτήν. Θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου για τους χαιρετισμούς της κυρίας Κούλας. Δώστε τους χαιρετισμούς μου στον Νίκο, την Κούλα και στην πεθερά μου. (εννοεί την μητέρα της πρώτης του γυναίκας ονόματι Βαρβάρα η οποία είχε αποβιώσει το 1938.) Δικός σας. 5 Μαΐου 1944»
Από το προσωπικό ημερολόγιο του George Pappas αποτυπώνεται εν μέρει η καθημερινότητα του Ζαχαρία στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, καθώς φαίνεται ότι «έκαναν βόλτες στο τσιφλίκι»(sic) και «πυροβολούσαν τον ταύρο»(sic) κάθε μέρα. («Πυροβολώντας τον ταύρο» στην αμερικανική αργκό σημαίνει «να συζητούν σοβαρά θέματα»):
«Στο στρατόπεδο αυτό υπάρχουν όλες οι εθνικότητες - Πολωνοί, Έλληνες, Γάλλοι, Άγγλοι, Νοτιοαφρικανοί, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί, Καναδοί και Αμερικανοί. Έχει όλα τα είδη αθλημάτων - ένα θέατρο με θεατρικές παραστάσεις και ταινίες. Τα τρόφιμα παρέχονται από τον Ερυθρό Σταυρό και τα υπόλοιπα από τους Γερμανούς. Πατάτες, καρότα και λάχανο είναι τα μόνα λαχανικά που παρέχουν οι Γερμανοί. Επίσης ζαμπόν, ζάχαρη, ψωμί, βρώμη και κριθάρι. Κάθε δωμάτιο έχει έναν μικρό κήπο. Όλοι οι αιχμάλωτοι πολέμου ονομάζονται «Kriegies».[...] Μετά το δείπνο πήγα και συνάντησα τον Σπύρο και τον Ζαχαρία και πήγαμε μια βόλτα στο «τσιφλίκι».[...] Πέρασα λίγη ώρα με τον Σπύρο και τον Ζαχαρία «πυροβολώντας τον ταύρο». Διασκεδάζω με αυτούς τους δύο. Βρέχει τώρα. Σε κάνει να νιώθεις μελαγχολία. Εδώ είμαστε σε αυτό το εγκαταλελειμμένο μέρος με τους αγαπημένους μας μακριά, οπότε δεν μπορεί κανείς να μην αισθάνεται μελαγχολία. Η υπομονή είναι η μεγαλύτερη εμμονή τώρα. Οπότε υπομονή θα είναι.[...]»
Επιχρωματισμένη φωτογραφία του Ζαχαριά Σπένδου από το δελτίο αιχμαλώτου στο Stalag Luft III. (Γεώργιος Σπένδος)
To δελτίο αιχμαλώτου του Ζαχαριά Σπένδου με αρ. μητρώου 2763 στο Stalag Luft III, πάνω στο οποίο αναγράφονται τα προσωπικά στοιχεία του Έλληνα αλεξιπτωτιστή. Ως συμμαχική αεροπορική δύναμη αναγράφεται η RAF δεδομένου ότι η ΕΒΑ λειτουργούσε υπό τη σκέπη της Βασιλικής Αεροπορίας υπό μερική αυτονομία. (Γεώργιος Σπένδος)
Δελτίο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (γραφείο αιχμαλώτων) όπου πιστοποιείται το γεγονός ότι ο Ζαχαριάς Σπένδος ήταν αιχμάλωτος πολέμου στην Ιταλία, μεταφερθείς στην Γερμανία. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο George Pappas ήταν Ελληνοαμερικανός πιλότος βομβαρδιστικού Β-17 ο οποίος καταρρίφθηκε στις 6 Αυγούστου 1944 στο Genshagen της Γερμανίας. Αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στο Stalag Luft III όπου ήρθε σε επαφή με πολλούς Έλληνες και Ελληνικής καταγωγής αεροπόρους που κρατούνταν εκεί. Το ημερολόγιο που άφησε ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές είναι μια εξαιρετική περιγραφή της ζωής του ως αιχμαλώτου πολέμου των Γερμανών στη δίνη των τελευταίων μηνών του πολέμου. (Dean Pappas)
Ο Diomede Alexander ήταν Ανθυποσμηναγός της RAAF και μεσαίος πυροβολητής ραχιαίου πυργίσκου σε ένα Lancaster της 460ης Μοίρας (RAAF). Μετά την κατάρριψη του αεροσκάφους του αιχμαλωτίστηκε και στάλθηκε στο Stalag Luft III, όπου γνώρισε τον George Pappas. Η κοινή τους ελληνική καταγωγή λειτούργησε ως ισχυρός δεσμός μεταξύ τους, όπως συνέβη και με τον Σπύρο, τον Ζαχαρία και τον John. Μεταπολεμικά άλλαξε το όνομα του σε Douglas Alexandra και έγινε ένας από τους σημαντικότερους Αυστραλούς αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα.
Ο Chris Caraberis ήταν ένας άλλος Ελληνοαμερικανός πιλότος του B-17 (που θα καλυφθεί στο εγγύς μέλλον), ο οποίος καταρρίφθηκε πάνω από την Ιταλία και κρατήθηκε στο Stalag Luft III. Ο John κατάφερε να δραπετεύσει αρχικά και να βοηθήσει το πλήρωμά του και άλλους συμμάχους αεροπόρους να διαφύγουν με ασφάλεια, συνεργαζόμενος με την τοπική υπόγεια αντίσταση. Για τη συμβολή του στη διάσωση πολλών αεροπόρων αδιαφορώντας για τη δική του ασφάλεια, του απονεμήθηκε μετά θάνατον το Silver Star. (USAAF)
Ο Σπύρος Διαμαντόπουλος ήταν ο Μοίραρχος της Νο 336 (RHAF) Μοίρας. Καταρρίφθηκε ενώ πετούσε με το Hurricane KZ598 κατά τη διάρκεια της επιχείρησης "Sociable", ενώ εκτελούσε αποστολή στην Κρήτη. Αιχμαλωτίστηκε και κρατήθηκε στο Stalag Luft III λαμβάνοντας μέρος στη Μεγάλη Απόδραση. Συνελήφθη κατά την είσοδό του στη σήραγγα. Ο Σπύρος ήταν συγκάτοικος του George και οι δυο τους περνούσαν το χρόνο τους μαζί με τον Ζαχαρία Σπένδο (Πολεμική Αεροπορία).
Το ημερολόγιο του Pappas δείχνει μια καθημερινότητα επαναλαμβανόμενη, όπου οι κρατούμενοι έχουν σίγουρα καλύτερες συνθήκες διαβίωσης από αντίστοιχα στρατόπεδα προορισμένα για πολίτες, δη των διωκόμενων εθνοτήτων, καλύτερη διατροφή που οφείλεται κυρίως στις αποστολές του Ερυθρού Σταυρού, ενώ χαίρουν και κάποιων δραστηριοτήτων αναψυχής. Παρόλα αυτά, θα πρέπει κάποιος να αναλογιστεί ότι επρόκειτο για συνθήκες μακροχρόνιας απομόνωσης από τον έξω κόσμο, με στερήσεις και ελλιπή υγειονομική περίθαλψη, σωματική και ψυχική κόπωση. Η διατροφή δεν ήταν επίσης πάντα τόσο καλή όσο καταγράφεται, καθός μέρος των αποστολών του Ερυθρού Σταυρού αλλά και των πακέτων που έστελναν οι Συγγενείς το έκλεβαν οι Γερμανοί. Επιπλέον, η επερχόμενη ήττα της Γερμανίας, συνοδεύτηκε από ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών κράτησης, με τους φύλακες να βρίσκουν ευκαιρία να δείχνουν την απανθρωπιά τους. Συγκεκριμένα στο Stalag Luft III οι συνθήκες άλλαξαν άρδην μετά την αντικατάσταση και δίωξη (με στρατοδικείο) του μετριοπαθούς μέχρι τότε διοικητή Friedrich Wilhelm von Lindeiner-Wildau. Τόσο στις ιταλικές, όσο και στις γερμανικές φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης συμμάχων κρατουμένων πολέμου, υπήρχε διαφορά στις συνθήκες κράτησης και διατροφής των Ελλήνων, Βαλκάνιων και Σοβιετικών, ή εγχρώμων κρατουμένων σε σχέση με εκείνες των Άγγλων, Αμερικανών και Γάλλων. Όπου αποφεύγονταν οι ακρότητες, αυτό γινόταν κυρίως από το φόβο μήπως και οι Σύμμαχοι συμπεριφερθούν ανάλογα στους δικούς τους αιχμαλώτους. Αυτό όμως δε λειτούργησε για πολύ ως ανασταλτικός παράγων. Ο έλεγχος των κρατουμένων στο στρατόπεδο, η καταστολή και η καταπίεση μαρτυρείται και από την μεσολαβημένη αφήγηση του τότε Σμηναγού Σπυρίδωνα Διαμαντόπουλου, στο βιβλίο του Γιώργου Καράγιωργα «Οι Αετοί της Ερήμου» (σελ.49):
«Όταν μπόρεσε και ξαναστάθηκε στα πόδια του (ενν. τον Διαμαντόπουλο) τον ξαποστείλανε στην Γερμανία σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στο Λάγκεν στο οποίο κρατούσαν τους αιχμαλώτους πολέμου. Ήταν το «Στάλαγκ Λούφτ». Εκεί συνάντησε τους συναδέλφους Τσιρίκογλου, Σκάτζικα και Σπένδο. Η ζωή στο στρατόπεδο έδειχνε μόνο την αποκρουστική της μορφή. Ήταν ένα εκδικητικό στρατόπεδο στο οποίο οι μανιακοί που είχαν συνειδητοποιήσει ότι δε θα νικούσαν, φέρνονταν ανελέητα στους εχθρούς τους. Χωρίς γενναιότητα, χωρίς ευγένεια, με πράξεις απανθρωπιάς που έδειχναν την περιφρόνηση των Ναζί στους νόμους της αιχμαλωσίας και στο διεθνές δίκαιο. Η αεροπορία όμως είναι το όπλο που μόνο αληθινά γενναίους δέχεται. Δύναμη και συστατικό της, είναι άντρες για τους οποίο το τελευταίο πράγμα που υπολογίζεται, είναι η ζωή τους. [...] Τέτοιοι άνθρωποι που εθελοντικά σμίξανε τη ζωή τους με τον καθημερινό κίνδυνο θανάτου, βρέθηκαν συγκεντρωμένοι στο ίδιο σημείο...[...] Αποφάσισαν λοιπόν να δραπετεύσουν.»
Το 1944, κάτω από απόλυτη μυστικότητα, οι αιχμάλωτοι αεροπόροι έθεσαν σε εφαρμογή ένα εντυπωσιακό σχέδιο απόδρασης μέσω της διάνοιξης ενός υπόγειου τούνελ, που θα οδηγούσε έξω από το συρματόπλεγμα, πραγματοποιώντας το γεγονός που στην Ιστορία θα έμενε γνωστό ως «Η Μεγάλη Απόδραση» (ιδίως μετά την παραγωγή μίας ταινίας με το θέμα αυτό). Η απόδραση αυτή δεν ήταν η μόνη και είχε προηγηθεί και άλλη το 1943, παρόλα αυτά έμελλε να είναι η πιο γνωστή. Κατά τη «Μεγάλη Απόδραση», δυστυχώς, δε θα μπορούσαν να δραπετεύσουν όλοι. Κάποιοι επέλεξαν εθελοντικά να μείνουν πίσω, ενώ οι υπόλοιποι έκαναν κλήρωση. Ο Σκάτζικας ήταν ανάμεσα σε αυτούς που έφυγαν και δυστυχώς πιάστηκε αιχμάλωτος λίγες μέρες μετά και εκτελέστηκε. Ο Σπένδος δεν κληρώθηκε, και έμεινε πίσω, ενώ και ο Διαμαντόπουλος που κληρώθηκε να βγει με το δεύτερο κύμα αποδράσεων, έχασε τελικά την ευκαιρία. Ο υιός του, Γεώργιος Σπένδος αναφέρει τα όσα του μετέφερε ο πατέρας του για το μεγάλο αυτό γεγονός:
«Εν έτει 1963 πήγα να δω την ταινία «Μεγάλη Απόδραση» στον κινηματογράφο Πιγκάλ περιοχή Αγ. Λουκά Πατησίων. Παίρνοντας το πρόγραμμα είδα ότι είναι αληθινή η ιστορία...Γυρίζοντας σπίτι και ενθυμούμενος από τα χαρτιά του πατέρα ότι ήταν στο Stalag Luft III, διηγήθηκα το έργο στον πατέρα μου και αυτός μου απάντησε ότι όντως ήταν αληθινή ιστορία και μου είπε ότι τους εκτέλεσαν (ενν. όσους έπιασαν), τους έκαψαν και έβαλαν τις στάχτες τους σε κουτάκια κονσέρβας. Μετά ο νέος Διοικητής έκανε προσκλητήριο αιχμαλώτων, φώναζε το όνομα κάθε εκτελεσμένου και παρέδιδε το σιδερένιο κουτάκι στους φίλους του για παραδειγματισμό. (Οι φόνοι έγιναν καθ’ εντολή του καταδικασμένου για εγκλήματα πολέμου Arthur Nebe)».
Με την προώθηση του Σοβιετικού Στρατού, οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το Stalag Luft III, και μέσα από μια βασανιστική και θανατηφόρα πορεία στα χιόνια, οδήγησαν τους αιχμαλώτους σε άλλα στρατόπεδα σε γερμανικό έδαφος. Οι κρατούμενοι μετακινούνταν μέσα σε κακοκαιρία, διανύοντας έως και 20-30 χιλιόμετρα ημερησίως, πολλές φορές με απώλειες και λόγω των βομβαρδισμών των Συμμάχων. Τα ενδιάμεσα στρατόπεδα επεφύλασσαν άθλιες συνθήκες διαβίωσης και πλέον, λόγω της έκβασης του πολέμου, οι προσταγές της Σύμβασης της Γενεύης καταστρατηγούνταν κατά συρροή. Ο Σπένδος κατέληξε στο Oflag V/A (Offizierslager) στο Weinsberg, ένα στρατόπεδο ειδικά για αξιωματικούς και είναι πολύ πιθανό να πέρασε εκεί τις υπόλοιπες μέρες μέχρι την απελευθέρωσή του. Ο υιός του θυμάται την περιγραφή του πατέρα του για την ημέρα της απελευθέρωσης:
«Ο πατέρας μου είχε πει ότι δεν τους απελευθέρωσαν οι Αμερικανοί αλλά η απελευθέρωση συνέβη ως εξής: Ένα πρωί ξύπνησαν και ήταν απόλυτη ησυχία, ανοίγουν τις πόρτες και όλοι οι Γερμανοί είχαν εξαφανιστεί και σε μια στιγμή ακούστηκαν σκωτσέζικες πίπιζες. Ο επικεφαλής αξιωματικός, φτάνοντας στην πόρτα μπροστά την άνοιξε σπρώχνοντάς την με το ραβδί που κρατούσε.»
Η αιχμαλωσία του Σπένδου καταγράφεται ότι διήρκεσε από 22 Μαΐου 1943 έως 7 Μαΐου 1945, δηλαδή δύο ολόκληρα χρόνια! Οι πρώην αιχμάλωτοι μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στις απελευθερωμένες πατρίδες τους. Όμως τα προβλήματα υγείας ήταν πολλά και η καταπόνηση που είχε δεχθεί ο οργανισμός τους άφηνε ανεπανόρθωτες βλάβες σε πολλούς από αυτούς. Ο Ζαχαρίας πλήρωσε αυτό το τίμημα με μια υγεία να φθίνει ακόμα και μεταπολεμικά. Αρχικά από το Λίμπεκ της Βαλτικής, εστάλη στο Λονδίνο (11 Μαΐου 1945) και παρουσιάστηκε στον Αεροπορικό Ακόλουθο κ. Κασιμάτη. Για τους ξένους, τα προξενεία σε συνεργασία με την βρετανική κυβέρνηση είχαν καθορίσει σημεία συγκέντρωσής τους ανάλογα με την εθνικότητά τους. Υπήρχαν στο Λονδίνο διάφορα Clubs για Έλληνες Ναυτικούς ή Στρατιώτες, καθώς και το Greek National House ένα πολιτιστικό κέντρο επί της Grosvenor Square 32, στο Mayfair του Λονδίνου. Κάπου εκεί κοντά, μάλλον στο δωμάτιο 130 του ξενοδοχείου Cumberland Hotel όπως γράφει μιαν απόδειξη που βρέθηκε στο αρχείο του, διέμενε και ο Ζαχαρίας αναμένοντας τον επαναπατρισμό του, όνειρο που πραγματοποιήθηκε μόλις ανέκτησε τις δυνάμεις του, και τακτοποιήθηκε η μεταφορά του.
O Σωτήρης Σκάντζικας γεννήθηκε το 1921 στην Αθήνα και κατετάγη στην ΕΒΑ το 1940. Μετά την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου πήγε στη Μέση Ανατολή, όπου συνέχισε την εκπαίδευσή του και έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις της Μ.Ανατολής. Κατά την επιχείρηση «THESIS» εναντίον γερμανικών στόχων στην Κρήτη κατέπεσε με το Hurricane (HW250) της Νο.336 Μοίρας χτυπημένος από αντιαεροπορικά, αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς και μεταφέρθηκε στο Stalag Luft III, όπου γνωρίστηκε με τον Ζαχαρία Σπένδο. Κληρώθηκε στην πρώτη ομάδα αιχμαλώτων που επιχείρησαν να αποδράσουν στη «Μεγάλη Απόδραση». Θα είναι από αυτούς που κατάφεραν να βγουν από το στρατόπεδο, αλλά συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 30/3/1944. Η λήκυθος με τη στάχτη του Σκάντζικα βρίσκεται στο στρατιωτικό κοιμητήριο του Poznan, στη Πολωνία.(http://www.pasoipa.org.gr)
H πουλάδα του αλεξιπτωτιστή, μετάλλειο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, και η μεταλλική ταυτότητα κρατουμένου του Ζαχαρία Σπένδου στο Stalag Luft ΙΙΙ. Κάτι που είχε κάνει μεγάλη εντύπωση στον υιό του Γιώργο, ήταν ότι απαρτιζόταν από δύο μέρη, αποσπώμενα, έτσι ώστε σε περίπτωση θανάτου το ένα να μπει στο στόμα του νεκρού και το άλλο να σταλεί στον Ερυθρό Σταυρό. Μια φορά ο πατέρας του είπε χαμογελώντας ότι αυτός το είχε φέρει πίσω ολόκληρο, ωστόσο ο υιός του διέκρινε ένα περίεργο συναίσθημα στα μάτια του. Ήταν σαν αυτό το χαμόγελό του να έκρυβε μια μελαγχολία. Ίσως να ήταν η μελαγχολία ενός που φέρει το βάρος της επιβίωσης μέσα σε μια εποχή γεμάτη απώλειες. (Γεώργιος Σπένδος)
Το 1947 παντρεύτηκε την δεύτερη γυναίκα του, την Έλλη Γάτου (από την Άμφισσα), κατόπιν «εγκριτικής διαταγής νυμφεύσεως» από την Αεροπορία (καθώς τότε το προσωπικό της χρειαζόταν έγκριση για το γάμο), με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον Γεώργιο (1948) και Κωνσταντίνο (1950). Μέχρι το τέλος του εμφυλίου υπηρέτησε στον Άραξο με τελευταίο διοικητή τον γνωστό αεροπόρο της Δίωξης και κάτοχο του Σταυρού του Ιπταμένου, Σμήναρχο Βασίλειο Κοντογιώργο. Από τις 22 Μαρτίου 1946 μετατάχθηκε στον κλάδο του Διοικητικού ως γενικών καθηκόντων και στις 21 Ιανουαρίου 1950 επανάκτησε την ειδικότητα του ασυρματιστή - τηλεγραφητή εδάφους. Ο Ζαχαρίας ήταν οπαδός της Αβασίλευτης Δημοκρατίας, κάτι που λόγω ταμπεραμέντου στις πολιτικές συζητήσεις, δυσκολευόταν να κρύψει. Ήδη από το 1948, το όνομά του είχε δημοσιευτεί σε λίστα με 75 πρόσωπα της Αεροπορίας, που ο ακροδεξιός παρακρατικός μηχανισμός εντός των τάξεών της, είχε επιλέξει να στοχοποιήσει, για να εντείνει το κλίμα τρομοκρατίας που είχε εξαπλώσει μέσα στον κλάδο. Η λίστα δημοσιεύτηκε στις 12 Ιανουαρίου 1948 στην Εφημερίδα «Εθνικός Αγών», μια «εβδομαδιαία πολιτική εφημερίδα των αδιάλλακτων εθνικοφρόνων», με διευθυντή τον Βουλευτή Λακωνίας Λεωνίδα Βρεττάκο. Στη λίστα περιλαμβάνονταν και κάποια αρκετά γνωστά ονόματα όπως ο Κωνσταντίνος Χόνδρος (μετέπειτα προσωπικός πιλότος του Καραμανλή), ο Ιωάννης Κατσαρός, ο Σπυρίδωνας Διαμαντόπουλος και Αθανάσιος Τορέγας, όλοι αυτοί κατηγορούμενοι ως κομμουνιστές, ή φιλικά διακείμενοι προς το ΚΚΕ. Σε συνέχεια της υπόθεσης, τον Νοέμβριο του 1950, κάποιο αδιευκρίνιστο «πταίσμα» τον έθεσε σε 6μηνη αργία. Το «πταίσμα» αυτό, τοποθετείται χρονικά σε μια εκλογική περίοδο με έντονο πολιτικό διακύβευμα, τις πρώτες μετεμφυλιακές εκλογές, οπότε είναι σχεδόν σίγουρο ότι είχε να κάνει με τα πολιτικά του φρονήματα. Σε αυτή την περίοδο είχε ενταθεί η τρομοκρατία κατά των δημοκρατικών εντός των κλάδων της Εθνικής Άμυνας, με τα κεντρώα και νεοφιλελεύθερα δημοκρατικά κόμματα (ΕΠΕΚ) να κατηγορούνται από τους φιλοβασιλικούς, ως φιλικά προς τους Κομμουνιστές.
Το οξύμωρο βέβαια είναι ότι στις 9 Ιουνίου 1949, και ενώ είχε ήδη στοχοποιηθεί από τους σκευωρούς, η υπηρεσία και ο Αρχηγός ΓΕΑ Ποταμιάνος (Σμήναρχος) τον είχε κρίνει ιδανικό για θέση στο γραφείο Α2. Συγκεκριμένα, στον Φακελο ΓΕΑ Α4/ΙΓ/ Αρ.Πρωτ. Α1510, αναφέρει τα εξής:
«Εχοντας υπ'όψιν απόρρητον υπηρεσιακόν σημείωμα της διευθύνσεως Α2 της 8 Ιουνίου του 1949 ορίζομεν ως αξιωματικόν κρυπτογράφον του Γενικού Επιτελείου Αεροπορίας τον Υποσμηναγό Σπένδο Δημήτριο Αρ.Μητρώου 265 εις αντικατάστασιν του υπολοχαγού Βαλιάνου Μιχαήλ Αρ. Μητρώου 5913 κωλυωμένου λόγω φόρτου εργασίας.»
Ταυτόχρονα, ο Βασίλειος Κοντογιώργος, σε άλλο έγγραφο επιβεβαίωνε ότι κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου ο Ζαχαρίας ήταν μακριά από το Μέτωπο, στον Άραξο και υπηρετούσε άριστα και σύμφωνα με τους κανονισμούς υπό τις άμεσες διαταγές του γράφοντας τα παρακάτω σε επισυναπτόμενη εντός του Φακέλου ΑΒΑ/72/ΠΙ/972 Ημερήσια Διαταγή ΑΒ Αράξου της 20ης Μαΐου 1949:
«Εκφρασις ευαρέσκειας εις τον λαβόντα σήμερον ΦΠ δια ΥΑ Yποσμηναγόν Σπένδο Ζαχαρία. Εκφράζω την πλήρη ευαρέσκειάν μου διότι επί διετίαν εις την αεροπορικήν βάσιν Αράξου ηργάσθη με ζήλον και προθυμίαν ακατάβλητον συντελέσας τα μέγιστα εις την εν γένει οργάνωσιν, διοίκησιν και απόδοσιν της βάσεως.»
Την ίδια επιβεβαίωση έδινε και πολύ αργότερα, το 1984 ο Ταξίαρχος Ε.Α. Θεόδωρος Κλειαμάκης με δήλωσή του προς ΔΕΠΑΘΑ (Διεύθυνση Εφέδρων Πολεμιστών Αγωνιστών Θυμάτων και Αναπήρων Πολέμου) αναφέροντας τα εξής:
«Ο Υποσμηναγός Ζαχαρίας Σπένδος υπήρξε άριστος σε ικανότητα και ήθος αξιωματικός της Ελληνικής Αεροπορίας και με μεγάλη αντιστασιακή δράση. Από το 1949 περιέπεσε σε δυσμένεια ένεκα των δημοκρατικών του πεποιθήσεων και τελικά αποστρατεύτηκε. Τα ανωτέρω τα βεβαιώ από προσωπική μου γνώση σαν φυσικός του προϊστάμενος. Αθήνα, 23 Μαρτίου 1984».
Το 1951, σύμφωνα με το ΦΕΚ.31-3-1951 και Αρ. Φύλλου 97/ Τεύχος 3ο, πήρε το βαθμό του Υποσμηναγού, με αναδρομική ισχύ (από 29 Μαρτίου 1944), κάτι που αποτελούσε μια πρώτη αναγνώριση της περιόδου αιχμαλωσίας και διαθεσιμότητάς του ως χρόνο υπηρεσίας. Παρόλα αυτά, αποστρατεύτηκε στις 30 Απριλίου 1952 «λόγω στασιμότητας» μετά την υπηρεσία του στον Άραξο. Παρέμεινε μέχρι το τέλος του 1953 στην Εφεδρεία, οπότε και διαγράφηκε και από αυτή λόγω «υπέρβασης του ορίου ηλικίας». Η αυτεπάγγελτος αυτή αποστρατεία έγινε με την υπ. Αρ. 1108/ΠΡΣ/Υ154 19/5/52 δ/γη ΓΕΑ γιατί είχε κριθεί για δεύτερη φορά στάσιμος από το ανώτατο συμβούλιο, παρότι ένα χρόνο πριν του έδιναν συγχαρητήρια. Ο πραγματικός λόγος της αποστράτευσής, ήταν και εδώ, όπως πιστοποιήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, τα πολιτικά του φρονήματα. Παρόλο που από τις 31 Οκτωβρίου 1952 και κατόπιν δικού του αιτήματος, του είχε εκδοθεί βεβαίωση για την υπηρεσία του στις τάξεις της Αεροπορίας στη διάρκεια του εμφυλίου, αυτή δεν έγινε δεκτή από το Ελεγκτικό Συνέδριο προκειμένου να του αποδοθεί ο σωστός Συνταξιοδοτικός Κωδικός. Γι’ αυτό του δόθηκε σύνταξη στις 15 Νοεμβρίου 1952, χωρίς να του αποδοθούν επιδόματα τα οποία δικαιούταν λόγω βαθμού και προβλημάτων υγείας από την αιχμαλωσία. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά την πτώση με το αλεξίπτωτο και τον τραυματισμό του αμελήθηκε η θεραπεία του λόγω της αιχμαλωσίας του, με αποτέλεσμα, στην πάροδο τον ετών να επιδεινωθεί αρκετά η υγεία του. Παρά τις συνεχείς αιτήσεις που είχε καταθέσει στην υπηρεσία και τις διαβεβαιώσεις που δεχόταν, ουδέποτε του αποδόθηκε η σύνταξη αναπήρων πολέμου, με την άρνηση του κράτους να βασίζεται στο σκεπτικό ότι, κατά την περίοδο που συνέβη ο τραυματισμός του, δεν εξετάστηκε από γιατρό, ώστε να του χορηγήσει βεβαίωση.
Μετά την αποστράτευσή του, μπάρκαρε πάλι ως ασυρματιστής σε διάφορα πλοία. Στην αρχή, μεταξύ 10 Φεβρουαρίου 1954 και 6 Ιουνίου 1956, εργάστηκε στο πλοίο του ΟΤΕ που πόντιζε καλώδια, το γνωστό «Θαλής ο Μιλήσιος» που βρίσκεται σήμερα ελλιμενισμένο ως Πλωτό Μουσείο στη Μαρίνα Φλοίσβου. Στη συνέχεια, πάντα ως ασυρματιστής, μπάρκαρε σε διάφορα πλοία του Εμπορικού Ναυτικού. Δυστυχώς, σε ένα ταξίδι του στις Ινδίες, αρρώστησε πολύ, με σοβαρό αντίκτυπο στην ήδη επιβαρυμένη υγεία του από τις κακουχίες του στον πόλεμο. Λόγω της υποτροπής αυτής, περίπου το 1960, άρχισε να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στο βάδισμα, ενώ μετά από διερευνητική εγχείρηση παρέλυσε. Ο Ζαχαρίας Δημήτριος Σπένδος απεβίωσε στις 3 Ιουλίου 1974, μετά από 14 χρόνια πλήρους παράλυσης. Ετάφη στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών. Τον Αύγουστο του 1956, λίγο πριν την παράλυσή του, είχε επιτύχει την αναγνώριση της υπηρεσίας του ως αλεξιπτωτιστής, κατόπιν αιτήματος στο ΓΕΑ. Την αποκατάστασή του όμως δεν την πρόλαβε, καθώς καθυστέρησε, μέχρι τη στιγμή που χάρη στον Βλάσση Δέδε έφτασαν στο φως αποδείξεις της υπόθεσης Ακριβογιάννη και της σκευωρίας.
Ως αποτέλεσμα των αποκαλύψεων της σκευωρίας, και των συστάσεων των προϊσταμένων αναγνωρίστηκε μετά θάνατον η πατριωτική του συνεισφορά στον Β.ΠΠ, και στις 25 Νοεμβρίου του 1986, του απονεμήθηκε το Μετάλλιο της Εθνικής Αντίστασης 1941-1945, ως μέλος των Ε.Δ. Μέσης Ανατολής. Το 1987, δηλαδή 13 χρόνια μετά τον θάνατο του, κατόπιν αιτήματος που κατέθεσε η χήρα σύζυγός του Έλλη Γάτου και μετά από έλεγχο όλων των διαταγών και εγγράφων, ο Ζαχαρίας Σπένδος αποκαταστάθηκε πλήρως βαθμολογικά, από την Επιτροπή Αποκατάστασης Διωχθέντων Υπαλλήλων και Στρατιωτικών με Αρ. Απόφασης 3974/1987, με πλήρη ένταξή του στο άρθρο 20 του Νόμου 1543/85. Με το ΦΕΚ 28/08/1987/172 προήχθη αναδρομικά στο βαθμό του Σμηναγού (19/01/1950), Επισμηναγού (1/04/54) και Αντισμήναρχου (8/05/57). Ήταν μια δικαίωση όχι για τον ίδιο, αλλά για την οικογένεια του. Ο υιός του Γεώργιος Σπένδος περιγράφει τον πατέρα του, Ζαχαρία με τα παρακάτω λόγια:
«Χαρακτήρας ανιδιοτελής σε βαθμό υπερβολής, απλός στην συμπεριφορά και προς τους άλλους. Παρέα έκανε τον άνθρωπο και όχι το αξίωμά του. Οι παρέες του ήταν από στρατηγό, και επαγγελματία ως εργάτη. Είχε μεγάλη αίσθηση του χιούμορ πλην όμως αυτό που είχα διαπιστώσει από παιδί που τον έβλεπα συνέχεια στον κρεββάτι, ήταν μια μόνιμη μελαγχολία. Εκείνο που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι, παρόλες τις αδικίες που αντιμετώπισε, δεν παραπονέθηκε ποτέ, ίσως το μεγαλύτερο ελάττωμα – προτέρημα ήταν ότι δεν άντεχε να αδικείται κάποιος άλλος, όχι ο ίδιος. Έπαιρνε πάντα το μέρος του αδικημένου και πολλές φορές ήρθε σε σύγκρουση με ανωτέρους του. Το να συμβιώνεις με έναν παράλυτο άνθρωπο είναι μια δύσκολη υπόθεση με πολλαπλά προβλήματα στην καθημερινότητα και ιδιαίτερες ανάγκες. Η μητέρα μας Έλλη, η οποία στάθηκε σαν βράχος στην οικογένεια κάνοντας τον ρόλο και των δύο, κατάφερε να μας κρατήσει ενωμένους και να μας κάνει να ξεχνάμε τις δύσκολες στιγμές. Της χρωστάμε τα πάντα και την θυμόμαστε με ευγνωμοσύνη».
Μεταπολεμική φωτογραφία του Ζαχαριά Σπένδου με την στολή εξόδου της αεροπορίας. (Γεώργιος Σπένδος)
Γράμμα του Ζαχαρία Σπένδου από το Stalag Luft III, μέσω Ερυθρού Σταυρού μετά από την λογοκρισία των Γερμανικών αρχών. (Γεώργιος Σπένδος)
Αναμνηστικό Μετάλλιο Εκστρατείας 1940 - 1941. (Γεώργιος Σπένδος)
Αναμνηστικό Μετάλλιο Εκστρατείας 1941 - 1945. (Γεώργιος Σπένδος)
Αναμνηστικό Μετάλλιο Εθνικής Αντίστασης 1941 - 1945. (Γεώργιος Σπένδος)
ΑΡΧΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΠΕΝΔΟΥ
Έγγραφα και Φωτογραφίες του Ζαχαρία Σπένδου από το προσωπικό αρχείο του υιού του, Γεωργίου Σπένδου.
Ο Ζαχαρίας Σπένδος σε φωτογραφία από τα σχολικά του χρόνια. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Ζαχαρίας Σπένδος σε νεαρή ηλικία ως ράδιο-τηλεγραφητής. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Ζαχαρίας Σπένδος σε νεαρή ηλικία ως ράδιο-τηλεγραφητής. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Ζαχαρίας Σπένδος κατά τη θητεία του στο Βασιλικό Ναυτικό. (Γεώργιος Σπένδος)
Αναμνηστική φωτογραφία του Ζαχαριά Σπένδου μαζί με άλλους συναδέλφους του, κατά τη θητεία του στο Βασιλικό Ναυτικό. Ο Σπένδος απεικονίζεται στην δεύτερη σειρά, πρώτος από αριστερά (Γεώργιος Σπένδος)
Το δελτίο ράδιο - τηλεγραφητή με ημερομηνία 21η Οκτωβρίου 1924. (Γεώργιος Σπένδος)
Μαζί με φίλους, σε νεαρή ηλικία περίπου 24 ετών, κάπου στην Αθήνα, τρίτος από δεξιά. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Νικόλαος Σπένδος (αριστερά) σε άσκηση το 1935, σε προκεχωρημένο φυλάκιο της Μακεδονίας. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Γεώργιος (αξ/κος Χωροφυλακής) και η Ζωή Σπένδου-Δελμούζου, γονείς του Ζαχαρία Σπένδου (Γεώργιος Σπένδος)
Το δίπλωμα ράδιο-τηλεγραφητού Α' Τάξεως με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1931. (Γεώργιος Σπένδος)
Το αναμνηστικό δίπλωμα που χορήγησε το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων μεταπολεμικά (1946) στον Ζαχαριά Σπένδο, για τις υπηρεσίες του υπέρ πίστεως και πατρίδος κατά τον Β'ΠΠ.
Φωτογραφία με συναδέλφους του στο πλοίο πόντισης καλωδίων του ΟΤΕ, «Θαλής ο Μιλήσιος». (Γεώργιος Σπένδος)
Ο θείος του Ζαχαρία, Οπλαρχηγός Σπένδος Γεώργηoς. Η φωτογραφία από πίσω γράφει: «Ο Ήρως της Μακεδονίας, Οπλαρχηγός, καταδικασθείς υπό της Τουρκίας σε 15ετή δεσμά και ελευθερωθείς την 11 Ιουλίου του 1908 υπό των Νεοτούρκων». (Γεώργιος Σπένδος)
Τα παιδιά του ζεύγους Σπένδου-Δελμούζου. Από αριστερά προς τα δεξιά: Ευθυμία, Νικόλαος, Ζαχαρίας, Αθανασία. (Γεώργιος Σπένδος)
Ταυτότητα απόστρατου του Ζαχαριά Σπένδου με σφραγίδα του ΓΕΑ. (Γεώργιος Σπένδος)
Αναμνηστική φωτογραφία του ζεύγους Έλλης Γάτου-Σπένδου και Ζαχαρία Δημητρίου Σπένδου. (Γεώργιος Σπένδος)
Το απολυτήριο ή φύλλον αορίστου αδείας του Ζαχαρία Σπένδου, με ΑΜ.83655 από το Πολεμικό Ναυτικό. (Γεώργιος Σπένδος)
Ο Νικόλαος Σπένδος, βετεράνος τριών πολέμων, σε φωτογραφία με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1935. (Γεώργιος Σπένδος)
Ευχαριστούμε ιδιαίτερα για την βοήθεια και την αμέριστη υποστήριξη στην παρούσα εργασία, τον Γεώργιο και Κωσταντίνο Σπένδο, υιούς του Ζαχαρία - Δημητρίου Σπένδου και την κα. Κέλλυ Σπένδου (ανιψιά του κ. Γεωργίου Σπένδου και κόρη του Κωνσταντίνου) που μας έφερε σε επαφή με την οικογένεια και το κυριότερο που συνέστησε την προσοχή μας στην μεγάλη ιστορία της.
Sources:
1. Προσωπική επικοινωνία Γεωργίου Μώρη με τον υιό του Ζαχαρία, Γεώργιο Σπένδο.
2. Αρχείο οικογενείας Σπένδου.
3. Βασίλειον της Ελλάδος, Υπουργείον Εθν.Αμύνης ΓΕΑ, Κλάδος Β' Δ/ΝΣΙΣ ΒΙ/ΙΙ/2, Αριθ.Πρωτ.32593/1952
4. Φύλλον Μητρώου ΕΒΑ, Σπένδου Δημητρίου Ζαχαρία, ΑΜ.3603
5. Επιτροπή Αποκατάστασης Διωχθέντων Υπαλλήλων και Στρατιωτικών, Απόφαση αρ.3974/1987
6. Βεβαίωσις Αιχμαλωσίας από το Γραφείο Αχμαλώτων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. 4675/β.1725, 6-12-1954
7. ΓΕΑ, Κλάδος Β-Β4/Υ1190/1/προ/70157 Τ.Γ.Α.1010 30-8-1956
8. Φάκελος ΑΒΑ / 72 / ΠΙ/972 με Επισυναπτόμενη Ημερήσια διαταγή ΑΒ Αράξου 20/5/1949
9. ΓΕΑ Κλάδος Αέρος Διεύθυνση Α4 Φακελος ΓΕΑ Α4/ΙΓ/ Αρ.Πρωτ. Α1510. 9/6/49 Βασίλειον τις Ελλάδος Υπουργείον.Αεροπορίας
10. Προσωπικό ημερολόγιο του Ελληνοαμερικανού πιλότου και αιχμαλώτου στο Stalag Luft III, George Pappas
11. Καράγιωργας Γεώργιος (1981), Οι αετοί της Ερήμου, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα. σελ.49
12. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 9 Ιανουαρίου 1983, αρ.φύλλου 260.
13. https://www.paradata.org.uk/unit/no-4-middle-east-training-school
14. https://ptsheritage.com/meaf/
15. https://www.aerodata.gr/biographies.php?id=78
16. https://www.moosburg.org/info/stalag/indeng.html
17. https://armyhistory.org/the-14th-armored-division-and-the-liberation-of-stalag-viia/
18. http://www.axpow.org/medsearch/ETO-STALAG%20LUFT%203.pdf
